Area tasi Arafura no tasi Timor (Arafura and Timor Seas ou ATS) iha ekologia, geografia, no estrutura sosial politia nebe’e uniku.
Lokalizada iha area Austrlia, Indonesia, Papua Nova Guinea no Timor-Leste, area tropiku nebe’e nudar koridor nebe’e nakunu ho hahan nebe’e hadulas hanesan Ekosistema tasi nebe’e luan (Large Marine Ecosystem ou LME) Decolar norte Australia, halo koneksaun ba Oceano Pasifiku no Oceano Indiku ho Coral Trianglo.
Area ida ne’e fornese rekursus nebe’e importante ba populasaun iha nasaun barak no fornece mos biodiversidade ba tasi iha mundu tomak
Area ATS ida ne’e hanesan uma ba milagre natureza nebe’e barak :
Alen de ida ne’e, ATS mos iha riku soin nebe’e laos moris, hanesan mina rai no gas.
Vida marinha iha ATS iha ameasa nia laran hanesan pesca excessive, habitat nebe’e lakun, no impaku husi mudansa klimatika, ou kombinasaun entre tolu ne’e. Ida ne’e hatudu katak importansia iha aksaun regional ida nebe’e halao kolektivamente, no gestaun cros fronteiras ba espesies ikan importante ekonomikamente, habitat nebe’e kritiku, no megafauna tasi.
5 questaun prinsipal konaba meio ambiente nebe’e sai atentasun :
Liu husi prosesu konsultasaun nasional no regional durante primeira faze Programa ATSEA (ATSEA-1), ami identifika tiha ona questaun principal meio ambiente hamutuk 5 nebe’e nebe’e sai atensau.
PESCA INSUSTENTAVEL
Riku soin iha area kosteira nebe’e tun dramatikamente kauza husi pesca illegal, nào declarado, no la tuir regulamentu (Illegal, Unreported and Unregulated ou IUU). Konjuntu ho pratika kapturas asessories nebe’e la sustentavel, questaun ida ne’e fo presaun makas lalais liu ba riku soin iha area ATS husi nia kapasidade rasik atu rekoprea hikas naturalmente
DEGRADASAUN HABITAT
Ekspansaun industria iha impaktu boot ba ekosistema iha ATS, ta’a aiparapa hodi ba sunu ne’e halo lalais liu habitat sira at iha area tasi ibu nebe’e vital.
POLUSAUN
Polusaun mai husi rai maran no tasi, halo area ATS sofre polusaun husi foer husi humana, sedimentasaun, no mina nebe’e nakfakar. Dezenvolvimentu iha area kosteira hamosu kresimentu sedimentasaun ba tasi, konjuntu ho degradasaun rai no toxiku husi atividade minera.
BIODIVERSIDADE NEBE’E LAKON
Kombinasaun impaku husi pescas insustentavel, kapturas asessories, habitat nebe’e lakon, no mudansa klimatika ne’e hamosu biodiversidade nebe’e tun no kazu mak inklui espesies save sira
IMPAKTU HUSI MUDANSA KLIMATIKA
Area ATS nebe’e at dadauk ne’e hanesan rezultadu husi konsumu fosil energia global, utilizasaun rai nebe’e la tuir regulamentu, no gestaun ba floresta nebe’e la sustentavel iha eskala global.
Aksaun urgente tenki foti lalais bainhira ita hakarak halo mudansa ba hahalok nebe’e atu estraga deit no fo garantia ba riku soin hotu nebe’e moris no la moris iha area ATS sei gere sustentavelmente.
Iha tinan 2006, Forum espesialista Tasi Arafura no Tasi Timor (ATSEF) projeta no hato’o proposta ba GEF, nebe’e konesidu ho naran Programa Aksaun Ekosistema Tasi Arafura no Tasi Timor (ATSEA).
Faze inisial ba Programa ATSEA formalmente halo lansamentu iha tinan 2010, nebe’e hamosu forum multi nasional entre guvernu nebe’e kompostu husi lider lokal sira, reprezentante guverno regional, espesialista sira no parseiro konservasaun.. Forum ida ne’e hala’o nia k’nar hodi hamosu solusaun nebe’e sustentanvel ba varias problema nebe’e fo influensia ba area tasi ibun no rekursus tasi iha area refere.
ATSEA -1 atinji nia rezultadu mak hanesan tuir mai ne’e:
Husi hamosu forum inisial, projeta no implementasaun PAE regional no hafoin garante adopsia intra guverno, primeira faze husi ATSEA-1 ne’e hatur lala’ok baziku sira nebe’e importante ba projektu ida ne’e, hanesan baze fundamental nebe’e uza hodi implementa faze daruak.
Repetisaun daruak husi Programa ATSEA ida ne’e mak iha tiha ona adaptasaun hodi halo kolaborasaun no kordenasaun iha area ATS nebe’e diak liu.. Kontestu ida ne’e sei atinji liu husi aprovasaun no implementasau visaun tinan 10 Tasi Arafura no Tasi Timor, nebe’e konesidu ho naran Progrma Aksaun Estratgeia (PAE)
Programa ATSEA-2 kompostu husi komponente principal 3:
Kombinasaun husi rezultadu espektativa husi Programa ATSEA mak hanesan:
Deskobre oinsa kada komponente ATSEA-2 hala’o nia k’nar hodi atinji abjetivu sira iha area ATS
ATSEA-2 is a Global Environment Facility (GEF)-funded programme, managed and executed under the United Nations Development Programme (UNDP). Partnerships in Environmental Management for the Seas of East Asia (PEMSEA) Resource Facility (PRF) is an implementing partner